Những tác phẩm đầu tay

Từ năm 1949, Hà Minh Tuân đã ra mắt với tư cách là nhà văn khi cho in Những ngày máu lửa – một tập ký sự viết về những người thật, việc thật mà ông từng chứng kiến trong quá trình hoạt động cách mạng và kháng chiến.[17] Trước đó, ông từng viết một số sách chính trị do Nhà xuất bản Chính trị ấn hành.[18]

Năm 1957, ông đã gia nhập làm hội viên của Hội Nhà văn Việt Nam.[6] Ông cũng nằm trong Đảng ủy Hội Nhà văn và đã giữ chức chủ tịch Ủy ban tuyền chọn.[19] Sau vụ Nhân văn – Giai Phẩm, một số lượng lớn văn nghệ sĩ thất thoát khiến nhân lực trong các cơ quan văn nghệ bị thiếu hụt.[18] Nhiều quân nhân đã chuyển ngành để đảm nhận các công tác văn học giai đoạn này.[20] Theo phong trào trên, từ năm 1958, Hà Minh Tuân chuyển ngành sang làm phó giám đốc tuần báo mới ra mắt Văn học[16][6] rồi một thời gian sau về làm giám đốc Nhà xuất bản Văn học (cũ),[lower-alpha 2] được lập nên sau vụ Nhân văn – Giai Phẩm.[18]

Thời kỳ mà Hà Minh Tuân làm giám đốc Nhà xuất bản Văn học đã được ghi nhận là giai đoạn cực thịnh nhất của nhà xuất bản này khi một số lượng lớn các tác phẩm văn học đã được ra mắt, chỉ ghi nhận riêng cho năm 1963.[23] Hà Minh Tuân khi này thường xuyên đứng ra kêu gọi và tổ chức các buổi đi thực tế cho các nhà văn, thơ tại cơ quan để tìm cảm hứng sáng tác và luôn nhắc nhở cấp dưới về việc phải bám sát thực tế trong văn chương.[24]

Trong giai đoạn này, lần lượt vào hai năm 1957 và 1960, Hà Minh Tuân đã xuất bản hai cuốn tiểu thuyết dài có tên Trong lòng Hà Nội và Hai trận truyến, đặt trọng tâm vào hoạt động cách mạng của đoàn thanh niên xung phong thành Hoàng Diệu.[25] Cả hai tác phẩm đều lấy cảm hứng từ quãng thời gian hoạt động cách mạng những năm thập niên 1940 của ông. Tuy hai cuốn truyện không phải là một tập nhưng mang tính nối tiếp khi các nhân vật vẫn bước tiếp trên hành trình hoạt động của mình.[25] Trong đó, cuốn đầu tiên nói về thời kỳ tiền cách mạng của nhóm và cuốn thứ hai là về những này sơ khởi của nhóm sau khi cách mạng thành công.[26] Với hai tiểu thuyết theo khuynh hướng sử thi trên, Hà Minh Tuân đã khắc họa không khí cách mạng trong chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa những ngày đầu đấu tranh, thành lập và xây dựng chính quyền.[25]

Nhìn chung, các tác phẩm đã có được sự khen ngợi từ giới phê bình chuyên môn lẫn công chúng,[27][28] dù vẫn còn một số yếu điểm được chỉ ra trong biểu đạt nội dung.[29][30] Viết trong cuốn Từ điển tác gia văn học Việt Nam thế kỷ XX, nhà báo Trần Mạnh Thường (2003) đã dành lời khen ngợi cho Trong lòng Hà Nội và Hai trận tuyến không chỉ nhờ "hiện thực sôi động" mà còn về lối diễn đạt "giản dị", "cuốn hút" người xem.[6] Nhà phê bình Mã Giang Lân cá biệt còn xếp Hai trận tuyến lên trên cả cuốn Sống mãi với thủ đô của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng.[31] Vào năm 2010, toàn bộ tiểu thuyết Trong lòng Hà Nội đã được đưa vào bộ Tuyển tiểu thuyết Thăng Long - Hà Nội, ấn hành nhân sự kiện Đại lễ 1000 năm của thành phố và nằm trong tập 4 của bộ sách.[2]

Vào đời

Năm 1963, Hà Minh Tuân đã chuyển về tòa biệt thự số 49 Trần Hưng Đạo để tiếp tục làm giám đốc Nhà xuất bản Văn học (mới), được thành lập dựa trên sự sáp nhập từ Nhà xuất bản Văn học (cũ) và Nhà xuất bản Văn hóa.[18][20] Trước đó, vào quãng thời gian 1962–1963, trong một lần đi thực tế ở nhà máy Trung quy mô Hà Minh Tuân đã chấp bút viết tiếp cuốn tiểu thuyết thứ ba của ông mang tên Vào đời.[9][24] Nội dung của tiểu thuyết tập trung vào sự vươn lên và tự khẳng định mình của một cô gái mới lớn những năm tháng đầu tiên bước chân vào đời,[32] với âm hưởng chủ đạo là "ca ngợi và khẳng định sự chiến thắng, vươn lên của con người trước mọi hoàn cảnh" gắn liền với "thái độ phê phán những khía cạnh tiêu cực của hiện thực xã hội".[33][34] Sau khi hoàn thành xong bản thảo, bởi nhận thức được rằng rất có thể tác phẩm của mình sẽ không được phép xuất bản khi qua khâu kiểm duyệt nên Hà Minh Tuân đã bỏ qua bước này rồi tự ký giấy cho phép xuất bản Vào đời với tư cách là giám đốc của nhà xuất bản Văn học.[20][18]

Thời điểm mới ra mắt, cuốn sách không được nhiều báo chí chú ý đến.[35] Chỉ khi một chính khách lớn thời đó là Nguyễn Chí Thanh đọc được sách rồi xoay vấn đề văn học thành vấn đề chính trị, phát động phong trào "đánh Vào đời"[36][37] thì sự việc mới được mổ xẻ đồng loạt bởi báo chí miền Bắc.[lower-alpha 3][35][42][43] Trong bối cảnh chính quyền đang tiến hành chiến dịch phê phán hàng loạt các tác phẩm có tư tưởng không phù hợp, theo chủ nghĩa xét lại, một đợt phê phán nặng nề Vào đời đã diễn ra trong ba tháng với vô số bài chỉ trích được đăng lên loạt báo từ Trung ương đến thành phố,[44][45] từ bài đầu tiên là đầu tháng 6 và bài cuối cùng là vào ngày 16 tháng 8 năm 1963.[46][47] Tác giả của chúng chủ yếu xuất phát từ những cán bộ tư tưởng tại các cơ quan, xí nghiệp; nhân vật của Đoàn thanh niên,[48] Công đoàn;[49] những quân nhân tại ngũ hoặc đã chuyển ngành.[50] Đây là những tiếng nói sôi nổi nhất và đã buộc giới văn nghệ sĩ phải vào cuộc theo.[18] Chỉ riêng trong năm 1963, tổng cộng số bài phê bình Vào đời được thống kê lên đến hơn 100 bài, và con số những bài chưa được đăng có thể còn lớn hơn thế.[51] Trong đợt phê bình này, nhà văn đã phải chịu sự phê phán, kết tội ông "xuyên tạc bôi đen chế độ" và như là một "thủ phạm tiêu biểu của chủ nghĩa xét lại".[52] Nhưng bên cạnh những người lên tiếng bài trừ thì cũng có những nhà văn, đồng nghiệp vẫn âm thầm chia sẻ và cảm thông với Hà Minh Tuân lúc bấy giờ.[53]

Làn sóng dư luận đồng loạt phê phán cuốn sách khi đó mạnh đến mức đã khiến ông phải viết một bản kiểm điểm rồi bị cách chức giám đốc Nhà xuất bản Văn học lẫn chức trong Ủy ban tuyển chọn, Hội nhà văn.[54] Ông đồng thời còn bị giáng hai cấp từ Trung tá xuống Đại úy trong quân đội.[54] Nhiều nguồn ghi lại sau khi rời khỏi nghiệp văn, Hà Minh Tuân đã thuyên chuyển công tác sang Tổng cục Thủy sản một thời gian.[20][55] Nhưng theo nguồn từ báo Việt Luận thì ông bị buộc phải đi lao động cải tạo ở bến Chương Dương, công việc là khuân gỗ và kéo gỗ về nhà máy.[56] Sự kiện này cũng được cho là tác nhân chính khiến Hà Minh Tuân và vợ đầu của ông ly hôn.[20][57] Nhiều học giả hậu thế sau này đã nhìn nhận vụ Vào đời như là một "vụ án văn học" lớn sau phong trào Nhân văn – Giai Phẩm,[35][44] thậm chí còn được gọi là một "Nhân văn – Giai Phẩm thứ hai".[23]

Trở lại với Vẻ đẹp bình dị

Sau quãng thời gian dài làm ở cơ quan thủy sản, năm 1975[15] Hà Minh Tuân đã được gọi về làm tại Nhà xuất bản Văn học nơi ông từng làm. Nhà văn Như Phong – người từng phê bình Vào đời hăng hái nhất – sau khi nhậm chức tại Nhà xuất bản Văn học (mới; năm 1965) đã quyết định mời Hà Minh Tuân về làm trợ lý cho mình. Ông là người đã tạo điều kiện cho Hà Minh Tuân trở lại với văn nghiệp và sáng tác tiểu thuyết.[20]

Năm 1977, Hà Minh Tuân xuất bản tiểu thuyết cuối cùng trong sự nghiệp sáng tác của mình mang tên Vẻ đẹp bình dị.[58] Câu chuyện được lấy cảm hứng từ chính quãng thời gian thuyên chuyển công tác sang Tổng cục Thủy sản của ông,[15] với nhân vật chính là Trần Đức – một người lính chuyển ngành nhưng hết lòng cống hiến vì công việc chung và tập thể. Dù ra đời trong những năm sau khi vụ phê phán Vào đời đã kết thúc, với tác phẩm này ông đã bị nhận xét là ""hồn văn" không lên được".[58] Cuốn sách sau đó cũng dần chìm đi trong dòng chảy của văn chương đương thời.[20]